Msza Święta w intencji płockich samorządowców

Przypominamy, że z okazji 85. rocznicy wybuchu II wojny światowej Rada Miasta Płocka ustanowiła rok 2024 Rokiem Płockich Samorządowców Zamordowanych i Zaginionych w czasie II wojny światowej.

Ostatnia kadencja płockiego samorządu

Gdy w sobotę 31 grudnia 1938 r. na łamach „Głosu Mazowieckiego” prezydent miasta Stanisław Wasiak składał wszystkim mieszkańcom Płocka życzenia pomyślnego nowego 1939 roku, ani on, ani płocczanie nie przypuszczali, jak dramatycznie potoczą się ich losy. A rok zaczął się od smutnych informacji. 31 grudnia 1938 r. zmarł nagle ks. Aleksander Dmochowski, kanonik Kapituły Bazyliki katedralnej w Płocku, absolwent Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, zasłużony dyrektor Muzeum Diecezjalnego w Płocku, członek Wojewódzkiej Komisji Konserwatorskiej, ceniony wykładowca, profesor sztuki kościelnej Wyższego Seminarium Duchownego, długoletni prefekt i wychowawca młodzieży, działacz społeczny, członek Klubu Artystycznego Płoczan, w którym wygłaszał wykłady z zakresu historii sztuki.

Natomiast z 1 na 2 stycznia zmarł Roman Dmowski, jeden z ojców niepodległej Polski, polityk, publicysta polityczny, minister spraw zagranicznych, poseł na Sejm Ustawodawczy II Rzeczypospolitej, współzałożyciel Narodowej Demokracji, wyrażającej głębokie poparcie programowe dla rozwoju idei samorządu terytorialnego, jak również decentralizacji administracji publicznej.

A samorząd terytorialny, również płocki, po 1918 roku musiał uporać się z gigantycznym powojennym kryzysem i chaosem. Sejm Ustawodawczy rozpoczął wtedy prace nad zasadami organizacji i funkcjonowania samorządu. Jednak próby uchwalenia ustaw samorządowych nie powiodły się. Przyczyn tego można doszukiwać się w nieprzychylnej postawie ówczesnego parlamentu, niechętnego rozwojowi instytucji samorządowych, jak również kolejnych rządów i braku woli politycznej, która pozwoliłaby doprowadzić do końca reformę samorządową. Rządząca po zamachu majowym w 1926 r. sanacja dążyła bowiem do scentralizowania władzy oraz ograniczenia samodzielności samorządu.

Prace nad ustawą samorządową zostały sfinalizowane wiosną 1933 roku. Przyjęte wówczas przepisy ujednoliciły podstawy prawne samorządu terytorialnego w całym państwie, ale zakładały również, że obie formy administracji – państwowa i samorządowa – będą się uzupełniały, co oznaczało nadzór państwowy nad samorządami.

Podpisana 23 kwietnia 1935 r. ustawa zasadnicza, znana jako Konstytucja kwietniowa, zakładała centralizację ustroju Rzeczypospolitej i ograniczenie niezależności samorządu terytorialnego, który miał być powoływany do udziału w wykonywaniu zadań administracyjnych w zakresie potrzeb miejscowych. Uznając samorząd terytorialny za integralną część ustroju władzy państwowej, odrzucono ideę jego samodzielności i zaczęto identyfikować z administracją państwową.

Czynne prawo wyborcze przysługiwało od 1933 r. każdemu obywatelowi polskiemu bez różnicy płci, który ukończył 24 lata, zamieszkiwał na danym terenie co najmniej 1 rok i nie utracił prawa wyborczego do sejmu. Wybranymi do organów samorządu mogli być obywatele polscy posiadający czynne prawo wyborcze, którzy ukończyli 30 lat, władali językiem polskim w mowie i piśmie.

Ustawodawca dokonał podziału organów samorządu na stanowiące, kontrolujące i wykonawcze. Wyznaczono jednolitą, pięcioletnią, długość kadencji wszystkich organów, z wyjątkiem zawodowych członków zarządu, których wybierano na dziesięć lat.

W świetle ustawy organem stanowiącym (uchwałodawczym) i kontrolującym w miastach była rada miejska. Do podstawowych kompetencji rady należało powoływanie i kontrola zarządu (magistratu) oraz stanowienie zasad i norm dotyczących jego działalności. W Płocku członkami magistratu byli: prezydent, jeden wiceprezydent oraz ławnicy (nie mniej niż trzech).

Płockie rady niechętnie poddawały się nadzorowi władzy państwowej, dlatego też minister spraw wewnętrznych rozwiązał 27 lutego 1934 r. płocką radę miejską, zarzucając jej nieudolność i narażanie samorządu na straty. Ustanowił komisarza rządowego do czasu nowych wyborów w maju, do których stanęło 6 komitetów wyborczych. Największą liczbę – 15 mandatów zdobył sanacyjny Blok Odrodzenia Gospodarczego Płocka i oraz Zjednoczenie Socjalistyczne z 12 mandatami. Klęskę poniosła endecja – Polskie Zjednoczenie Gospodarcze, zdobywając tylko 3 mandaty. Z rozkładu mandatów wynikało, że połączone głosy sanacji, endecji i żydowskiego radnego mieszczańskiego (łącznie 19 głosów) pozwolą na łatwy wybór magistratu. Ale wewnątrz bloku gospodarczego doszło do konfliktów i podziału, który uniemożliwił wybór zarządu miasta. Dopiero po 10 miesiącach od wyborów władze mianowały prezydentem miasta Stanisława Wasiaka. Urodził się w Warszawie w 1886 r. Ukończył prywatną Realną Szkołę Paskiewicza, studiował w Petersburgu, ale został wydalony ze studiów. Do 1917 r. pracował jako inspektor Zakładu Ubezpieczeń w Ciechanowie. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. wstąpił do służby państwowej i w 1920 r. został mianowany starostą włoszczowskim. Pełnił tę funkcję do lipca 1922 r. Potem przeniesiono go na podobne stanowisko do Miechowa, gdzie spędził 5 lat. 7 lutego 1927 r. został starostą nieszawskim. Siedziba starostwa znajdowała się wówczas w Aleksandrowie Kujawskim.

Resztę magistratu stanowili: wiceprezydent Aleksander Wernik, ławnicy: Piotr Jasiński (Polskie Zjednoczenie Gospodarcze), Szczepan Praszkiewicz (klub b. wojskowych) oraz Leon Przybylski i Izrael Gerszon Bursztyn.

Rada i magistrat pracowały w tym składzie do kolejnych wyborów, które odbyły się 16 kwietnia 1939 r. Nikt wtedy nie przypuszczał, że będą to ostatnie wybory samorządowe przed mającym nastąpić kilka miesięcy później wybuchem największej i najkrwawszej wojny totalnej w dziejach.

Ale wróćmy do 16 kwietnia 1939 r. Do wyborów stanęło 9 komitetów. Łącznie głosy oddało 14 069 osób z 19 605 uprawnionych płocczan, co stanowiło 71,7%. Sukces wyborczy odniosła endecja oraz Polska Partia Socjalistyczna. Za klęskę uznano wyniki sanacji, która uzyskała mniej niż połowę mandatów w poprzednich wyborach.

Społeczność żydowska – reprezentowana przez Poalej Syjon i Bund zdobyła 4 mandaty. Lewica (PPS, Bund i PS) miała w radzie tyle samo głosów co sanacja i endecja. W związku tym, że dotychczasowy prezydent Stanisław Wasiak i wiceprezydent Aleksander Wernik zdobyli zaufanie wszystkich sił politycznych jako wykwalifikowani samorządowcy, pozostali na swoich stanowiskach.

Radnymi wówczas zostali:

– Adam Beczkowicz, Władysław Radaszkiewicz, ks. Józef Góralski, Józef Baliński, Stanisław Zgliczyński, Michał Niemir, Leonard Rudowski, Jan Raczyński, Hieronim Popławski (Bezpartyjny Katolicko-Narodowy Komitet Wyborczy),

– Tadeusz Jan Czapliński, Bronisław Perzyński, Szczepan Praszkiewicz, Stanisław Hejke (Chrześcijańskie Zjednoczenie Gospodarcze),

– Tadeusz Leszczyc, Władysław Stupecki, Stanisława Jaśkiewiczowa, Jan Jeżewski, Kazimierz Lubiński, Wincenty Kępczyński, Stefan Gumiński, Jan Bandurski, Jerzy Biedrzycki, Stanisław Flaczyński-Flak, Kazimierz Churski, Józef Bieniek (Polska Partia Socjalistyczna),

– Aron Siwak, Fiszel Fliderblum (Żydowska Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Poalej-Syjon),

– Abram Cyprian, Izrael Gerszon Bursztyn (Powszechny Żydowski Związek Robotniczy w Polsce Bund),

– Leon Dorobek, Eugeniusz Wejcman, Leon Paczkowski (Radziwski Gospodarczy Komitet Wyborczy).

Podczas zebrania radnych miejskich 26 czerwca 1939 r. dokonano wyboru ławników, na których wybrano proporcjonalnie po dwóch przedstawicieli lewicy: Leona Przybylskiego i Izraela Gerszona Bursztyna oraz części sanacyjno-endeckiej: Leona Dorobka i Piotra Jasińskiego. W związku z tym miejsce dotychczasowych radnych: Leona Dorobka i Izraela Gerszona Bursztyna zajęli: Leonard Mikołajczyk i Hersz Cytryn.

Tymczasem sytuacja w Europie stawała się coraz bardziej napięta. Już 21 marca Ribbentrop poinformował o potrzebie uregulowania kwestii terytorialnych i usunięcia „anomalii” na granicy polsko-niemieckiej. Niemcy domagały się rewizji granic wschodnich, powrotu Wolnego Miasta Gdańska do Niemiec, utworzenia autostrady w tzw. korytarzu polskim z Berlina do Królewca. Obawiano się więc, że wojna może wybuchnąć już wiosną. Latem – wydawała się już nieuchronna.

25 sierpnia 1939 r., z inicjatywy posła Klemensa Kaczorowskiego i prezydenta miasta Stanisława Wasiaka, odbyło się w Teatrze Miejskim zebranie wszystkich ugrupowań politycznych i stowarzyszeń, na którym wezwano ludność miasta do stawienia się do kopania rowów strzeleckich i innych umocnień. 28 sierpnia rowy przeciwlotnicze na Placu Narutowicza kopał wśród innych ochotników i prezydent Wasiak, i wiceprezydent Wernik.

1 września 1939 r. miasto zostało dwukrotnie zbombardowane przez lotnictwo niemieckie. Od 6 września rozpoczęła się masowa ucieczka z miasta ludności cywilnej. Dzień później ewakuowały się władze administracyjne, w tym prezydent i jego zastępca.

Stanisław Wasiak został aresztowany przez Gestapo 12 lutego 1940 r. Najpierw był przetrzymywany na Majdanku, a następnie 7 kwietnia przewieziony do KL Soldau (Działdowo), gdzie 27 maja 1940 r. został zamordowany.

Aleksander Wernik w lutym 1940 r. został aresztowany przez Gestapo i – tak jak Stanisław Wasiak – wysłany do obozu przejściowego w Działdowie, jednak po kilku miesiącach został zwolniony z powodów zdrowotnych. Ponieważ był pod obserwacją Gestapo, nie brał udziału w konspiracji antyniemieckiej. Przez pewien czas mieszkał w Warszawie, a potem ukrywał się w majątku kuzynów koło Mszczonowa. Po wyzwoleniu, jako przedwojenny fachowiec, został zatrudniony w Starostwie Płockim, skąd przeszedł na emeryturę. Zmarł 25 sierpnia 1954 r. i został pochowany w Płocku na cmentarzu przy al. Floriana Kobylińskiego.

Od 7 września do 4 października 1939 r. tymczasowym prezydentem Płocka, mianowanym jeszcze przez komendanta garnizonu majora Stankiewicza w przededniu opuszczenia miasta, był inż. Zygmunt Jędrzejewski, który stanął na czele Zarządu Miejskiego. W tym trudnym okresie polska administracja została zobligowana do zorganizowania życia gospodarczego, zaopatrzenia ludności w żywność i pomocy społecznej oraz wykonywania zarządzeń niemieckiej komendantury.

Jędrzejewski, obejmując swój urząd, zastał pustą kasę miejską. Musiał jednak znaleźć pieniądze na funkcjonowanie miasta. Największe wydatki w tym czasie stanowiła opieka nad rezerwistkami, dużą kwotę pochłonęła zaległa robocizna, jak również bieżące wydatki na uruchomienie elektrowni miejskiej, naprawy zerwanego podczas wysadzania mostu kabla elektrycznego, zbudowanie prowizorycznego przejścia przez lukę w zerwanym drewnianym moście.

14 września, na polecenie prezydenta, ławnik Leon Przybylski rozpoczął usuwanie szkód wynikłych z dewastacji rzeźni miejskiej, a radny Szczepan Praszkiewicz został zobowiązany do uruchomienia sklepów „Zgody”. Obie placówki rozpoczęły pracę 16 września.

Polskie władze musiały zmierzyć się także z akcją rekwizycyjną polskich państwowych zapasów żywności, którą przeprowadziły władze niemieckie. Niemcy żądali również usunięcia barykad i innych zabezpieczeń wojennych, lokali dla stacjonujących wojsk, siły roboczej i pieniędzy dla dwóch volksdeutschów zatrudnionych w komendanturze. Pieniądze na sfinansowanie zadań socjalnych polska administracja pozyskała ze sprzedaży soli i zboża. Ściągano również opłaty od mąki oraz opłaty od mieszkańców w miejsce obowiązkowej robocizny przy porządkowaniu ulic i oczyszczaniu miasta.

Sytuacja w mieście zmusiła magistrat do zarządzenia reglamentacji zaopatrzenia piekarni przez jedyny czynny w mieście Młyn Królewiecki, aby zabezpieczyć równomierną sprzedaż mąki.

Po interwencji płockich władz dowództwo niemieckie zgodziło się na wydawanie przez magistrat obiadów dla jeńców polskich pozostających w niewoli.

Jednym z zadań polskiego magistratu było również zorganizowanie szkolnictwa w mieście. Wydano więc zarządzenie o rozpoczęciu roku szkolnego. Niestety zajęcia nie trwały długo, bo władze niemieckie wkrótce zamknęły wszystkie polskie szkoły.

Po usunięciu prezydenta Jędrzejewskiego administrację w Płocku przejęli Niemcy. 10 października odbyło się uroczyste przekazania miasta we władanie przez III Rzeszę.

Prezydent Zygmunt Jędrzejewski został wywieziony do obozu koncentracyjnego w Mauthausen, skąd 26 sierpnia 1940 roku nadeszła wiadomość o jego śmierci.

Dzięki pracom poszukiwawczym przeprowadzonym przez Prezesa Towarzystwa Technicznego w Płocku ustalono wojenne losy przeważającej części płockich samorządowców. Oprócz obydwu prezydentów zginęli również ławnicy: Leon Dorobek i Piotr Jasiński oraz 12 radnych. Liczba ta nie jest ostateczna, gdyż do dziś nie udało się ustalić losów 7 radnych: Władysława Stupeckiego, Stanisławy Jaśkiewiczowej, Jana Jeżewskiego, Arona Siwaka, Abrama Cypriana, Hersza Cytryna i Eugeniusza Wejcmana, którzy najprawdopodobniej również zginęli w czasie niemieckiej okupacji.

Ustanowienie roku 2024 w Płocku Rokiem Samorządowców Zamordowanych i Zaginionych w czasie II wojny światowej być może stanie się przyczynkiem do pogłębienia wiedzy o ludziach, którzy tworzyli ostatni, wolny, przedwojenny samorząd miasta Płocka.

op. K. Kozłowski, Renata Nowakowska